Ένα δεύτερο άγνωστο πορτραίτο της Βασίλισσας Όλγας από τον László

Του Νίκου Παπακωνσταντίνου

Τον Δεκέμβριο του 2008 το έκανα γνωστό στην Sandra de László μαζί με τις δικές μου υποθέσεις : το χαμενο πορταίτο της Βασίλισσας Ελισάβετ της Ελλάδος; το χαμενο παιδικό πορτραίτο της Βικτώριας-Λουίζας της Πρωσίας, μητέρας της Βασίλισσας Φρειδερίκης που το έφερε ίσως στην Ελλάδα με την προίκα της; ή ένα πορτραίτο μιας χαριτωμένης χωριατοπούλας που ο László συνάντησε κατά την διάρκεια της παραμονής του στην Αθήνα την άνοιξη του 1914;

Η Caroline Corbeau, η γαλλίδα συνεργάτης της Sandra de László μου απάντησε αμέσως και ευγενικά, επιβεβαιώνοντας ουσιαστικά την άγνοιά μας για το πρόσωπο που απεικονίζεται. Που να πάει ο νους μας στην Βασίλισσα Όλγα και σε ένα πορτραίτο που ποτέ δεν είχε αναφερθεί και καταγραφεί; Κι αυτός ο καταγραφέας της χούντας, «προσωπογραφία γυναικός», δεν θα ‘πρεπε να είχε αναγνωρίσει την Βασίλισσα Όλγα και να μας είχε …βοηθήσει;
Τότε είναι που μου ζήτησαν να μεσολαβήσω και να γράψω στο Υπουργείο Πολιτισμού ζητώντας εγώ τις πληροφορίες για το πρόσωπο που απεικονίζεται. Ήταν πρόθυμοι να μου στείλουν από τα δικά τους επίσημα επιστολόχαρτα. Τους εξήγησα ότι εγώ δεν είμαι παρά ένας ιδιώτης, δεν νομίζω ότι θα εισακουστώ, θα ήταν καλύτερα να το κάνουν οι ίδιοι με το κύρος που διαθέτουν. Εγώ από την μεριά μου δεν το έβαλα κάτω, συνέχισα με την γνωστή παλιά ελληνική μέθοδο : έχω έναν κουμπάρο, που έχει έναν μπατζανάκη, που έχει έναν γνωστό στο Υπουργείο! Εντάξει, ίσως λίγο πιο απλά! Απευθύνθηκα στον παιδικό μου φίλο Κ.Γ. και είμαι σίγουρος για το ενδιαφέρον και τις προσπάθειες που κατέβαλε. Η απάντηση, μετά από έρευνα μερικών ημερών, ήταν πολύ λογική, ασχολούνται με τα αντικείμενα που ήταν μέσα στο Ανάκτορο Τατοΐου, το πορτραίτο που έψαχνα προερχόταν από τα αντικείμενα των Ανακτόρων της οδού Ηρώδου Αττικού, με αυτά θα άρχιζαν να ασχολούνται αργότερα.

Σε άρθρο μου στα Royal Chronicles, τον Δεκέμβριο του 2016, άρθρο που αφορούσε τα δυο χαμένα πορτραίτα του Γεωργίου Β’, έγραφα :
«Πού να αναζητήσει κανείς τα δύο πορτραίτα του Γεωργίου Β’ από τον László, όπως και την μικρών διαστάσεων προσωπογραφία γυναικός που συναντήσαμε στον κατάλογο του 1973;
Να τα αναζητήσει στα αντικείμενα που ο Κωνσταντίνος εξήγαγε το 1991; Όλα αυτά βρίσκονται αποθηκευμένα σε ασφαλές μέρος και αποτελούν τα μοναδικά τεκμήρια μιας οικογένειας που με την εθνική δράση της και τους αγώνες της σφράγισε για πάντα την Ιστορία της Ελλάδος.
Να τα αναζητήσει στα αντικείμενα που δημεύτηκαν το 1994; Αυτά έχουν φύγει από το Τατόι και βρίσκονται αποθηκευμένα στο υπόγειο του Υπουργείου Πολιτισμού. Εκεί γίνονται έργα συντήρησης και ίσως κάποια μέρα να έχουμε την τύχη να τα δούμε εκτεθειμένα στο Τατόι ή στην Εθνική Πινακοθήκη.
Εύχομαι και πιστεύω, τα πορτραίτα να βρίσκονται σε ένα από τα παραπάνω μέρη και να μην έχουν χαθεί, κλαπεί, καταστραφεί. Σε πρόσφατη αλληλογραφία μου με τον Catalogue Raisonné of Work by Philip de László που ενδιαφέρονται και ανησυχούν για την τύχη των πινάκων αυτών, τους συνέστησα να απευθυνθούν αφ’ ενός στο Υπουργείο Πολιτισμού και αφ’ ετέρου στον Βασιλέα Κωνσταντίνο. Νομίζω ότι έτσι θα έχουν υπεύθυνη πληροφόρηση για το αν βρίσκονται και που βρίσκονται τα δυο πορτραίτα του Βασιλέως Γεωργίου Β’, ή μόνο το ένα, ή κανένα από τα δύο.»
Και ω του θαύματος, όλα βρέθηκαν! Η προσωπογραφία γυναικός απεικονίζει την Βασίλισσα Όλγα! Τα δυο πορτραίτα του Βασιλέως Γεωργίου Β’ βρέθηκαν! Ακόμα βρέθηκε και το χαμένο πορτραίτο του Βασιλέως Κωνσταντίνου που εγώ στοιχημάτιζα ότι είχε χαθεί για πάντα!
Και που βρίσκονται τελικά σήμερα;
Στον Catalogue Raisonné δηλώνεται ότι ανήκουν σε Ιδιωτική Συλλογή. Όλα έχουν φωτογραφηθεί για λογαριασμό του Catalogue Raisonné από τον ίδιο φωτογράφο του Λονδίνου. Όλο και περισσότεροι ιδιοκτήτες έργων τέχνης κρατούν την ανωνυμία τους, κυρίως για λόγους ασφαλείας. Στον Catalogue Raisonné η εχεμύθεια είναι απόλυτη, και φυσικά κανείς μας δεν τολμά να έχει την αδιακρισία να ρωτά πράγματα που θίγουν αυτή την εχεμύθεια.
Παρ’ όλο που δεν είναι επίσημα επιβεβαιωμένο, θεωρώ ότι το πορτραίτο αυτό της Βασίλισσας Όλγας ήταν στα αντικείμενα της ιδιοκτησίας του, για τα οποία ο Βασιλεύς Κωνσταντίνος εξασφάλισε νόμιμη άδεια εξαγωγής από την Ελλάδα, τον Φεβρουάριο του 1991. Βρίσκεται επομένως στην κατοχή του, αποθηκευμένο σε ασφαλές μέρος.

Ας θυμηθούμε, ο László έφτασε με την σύζυγό του στην Αθήνα την 14η/27η Μαρτίου 1914. Από την επομένη άρχισε να ζωγραφίζει την Βασίλισσα Όλγα με το μαύρο φόρεμα της χηρείας, έναν πινάκα για τον οποίο χρειάστηκε …15 ημέρες! Από την 1η/14η Απριλίου και μέχρι τις 7/20 Απριλίου ζωγράφισε τον Βασιλιά Κωνσταντίνο στον γνωστό μεγαλόπρεπο πίνακά του.

Στις 6/19 Απριλίου 1914 συνέβη ένα σημαντικό γεγονός. Έγινε η απονομή της στραταρχικής ράβδου από τον πρωθυπουργό και υπουργό Στρατιωτικών Ελευθέριο Βενιζέλο στον Βασιλέα Κωνσταντίνο. Ο Βενιζέλος υπείκων στο κοινό αίσθημα, και σε αναγνώριση της προσωπικής συμβολής του Κωνσταντίνου στον πρόσφατο αγώνα του Έθνους, εισηγήθηκε στην κυβέρνηση την ονομασία του σε Στρατάρχη. Η μεγαλόπρεπη τελετή διεξήχθη στην μεγάλη αίθουσα των Ανακτόρων της οδού Ηρώδου Αττικού. Ο Κωνσταντίνος έφτασε στην αίθουσα στις 12.30′. Τον ακολουθούσαν οι γιοι του διάδοχος Γεώργιος και βασιλόπαις Αλέξανδρος, οι αδερφοί του βασιλόπαιδες Νικόλαος, Ανδρέας και Χριστόφορος και ο γαμπρός του, σύζυγος της βασιλόπαιδος Μαρίας, ο Μεγάλος Δούκας Γεώργιος Μιχαήλοβιτς της Ρωσίας. Ο Βασιλιάς ήταν ο μόνος που ανέβηκε στην εξέδρα όπου ήταν στημένος ο βασιλικός θρόνος. Απέναντι του στάθηκαν τρεις αντιστράτηγοι, πέντε υποστράτηγοι, πίσω τους, σε δύο γραμμές οι συνταγματάρχες και πίσω τους, σε τρεις γραμμές οι αντισυνταγματάρχες. Το πιο συγκινητικό, το πιο συμβολικό ήταν οι πενήντα στρατιώτες από διάφορες μονάδες, τα απλά φανταράκια που ο Κωνσταντίνος θέλησε να είναι παρόντα εκείνη την μέρα του θριάμβου του, αναγνωρίζοντας έτσι ότι σ’ αυτούς, στους αγώνες τους και στις θυσίες τους χρωστά αυτόν τον θρίαμβο! Η μουσική της φρουράς παιάνιζε από παρακείμενη αίθουσα. Ημιδιμοιρία ευζώνων υπό την διοίκηση γιγαντόσωμου λοχία απέδιδε τιμές. Απέναντι από τον Βασιλέα στάθηκε ο πρωθυπουργός ο οποίος σαν υπουργός των Στρατιωτικών τον προσφώνησε. Είναι ενδιαφέρον να τονιστεί ότι τελικώς, μετά από επιθυμία του Κωνσταντίνου, απενεμήθη απλώς η στραταρχική ράβδος, όχι ο τίτλος του Στρατάρχη. Ο Βασιλεύς «λαβών την ράβδον εν τη αριστερά χειρί και επακουμβών το έτερον αυτής άκρον επί του μηρού του» απάντησε στην προσφώνηση και αμέσως μετά ο Ελευθέριος Βενιζέλος έδωσε το σύνθημα της υπέρ του Βασιλέως ζητωκραυγής, η μουσική επαιάνισε τον εθνικό ύμνο, ενώ οι εύζωνοι παρουσίαζαν όπλα.
Μέσα στην μεγάλη αίθουσα των Ανακτόρων επέτρεψαν να παραβρίσκεται ένας από τους πιο διάσημους ζωγράφους της Ευρώπης: Ο Γάλλος Georges Bertin Scott, εικονογράφος ειδικών στρατιωτικών θεμάτων. Ο Scott, κράτησε σχέδιο και αμέσως μετά φιλοτέχνησε τον υπέροχο πίνακα που βλέπουμε παραπάνω.

Από το θεωρείο που βρισκόταν στην αίθουσα παρακολούθησε την λαμπρή τελετή η Βασίλισσα-Μητέρα Όλγα, και όλες οι πριγκίπισσες. (Αν και φαίνεται παράξενο και είναι μάλλον απίθανο, δεν αναφέρεται πουθενά η παρουσία της Βασίλισσας Σοφίας!). Είχε περάσει πάνω από ένας χρόνος από την δολοφονία του Βασιλέως Γεωργίου Α’ και η Βασίλισσα Όλγα ήταν πάντα σε πένθος και με την πλερέζα της χηρείας. Την ημέρα της απονομής της στραταρχικής ράβδου στον Κωνσταντίνο εμφανίστηκε για πρώτη φορά με λευκό πένθος. Μέχρι το τέλος της ζωής της ντυνόταν με μαύρα μιας και ο ένας θάνατος διαδεχόταν τον άλλο, τις ημέρες όμως των ευτυχών γεγονότων εμφανιζόταν με λευκό πένθος. Δίπλα της είχε την κόρη της, την βασιλόπαιδα Μαρία, σύζυγο του Μεγάλου Δούκα Γεωργίου Μιχαήλοβιτς της Ρωσίας. Γράφει η Μαρία: «Η μητέρα μου κ’ εγώ παρακολουθήσαμε από τον μικρόν εξώστη. Όλοι εδακρύσαμε από την συγκινητική αυτή τελετή, και ο αδερφός μου Κωνσταντίνος περισσότερο απ’ όλους.» Εκτός από την Βασίλισσα Όλγα που ήταν σε λευκό πένθος, όλες οι πριγκίπισσες αποφάσισαν να φορέσουν μόνο λευκά στην τελετή αυτή, όχι από πένθος, αλλά για να είναι όσο το δυνατόν πιο διακριτικές πάνω στον εξώστη τους και να αφήσουν να πρωταγωνιστήσει το χρώμα και η λάμψη των διαφόρων στρατιωτικών στολών, με τα φτερωτά λοφία, τα παράσημα, τις χρυσές επωμίδες και τα σειρήτια!

Μετά το τέλος της τελετής η Βασίλισσα Όλγα αποχωρεί από τα Ανάκτορα της οδού Ηρώδου Αττικού. Ο γιος της την συνοδεύει μέχρι το αυτοκίνητό της. Λίγες μέρες μετά, θα αναχωρήσει από την Ελλάδα για προγραμματισμένη απουσία μερικών μηνών. Οι μερικοί μήνες έγιναν … εξήμισι δραματικά χρόνια με τον Παγκόσμιο Πόλεμο και την εξορία των παιδιών της από την Ελλάδα, με την μπολσεβίκικη επανάσταση στην Ρωσία και την εκτέλεση των συγγενών της. Θα επιστρέψει μόνη της, τον Οκτώβριο του 1920, με την ψυχή στο στόμα, μήπως και προλάβει ζωντανό τον εγγονό της Αλέξανδρο.

Ο Βασιλεύς Κωνσταντίνος, ευτυχισμένος από την τιμή και την αναγνώριση που του έγινε, ποζάρει μετά την τελετή της απονομής της στραταρχικής ράβδου, έξω από το Παλάτι του, στην λιακάδα του Απριλίου. Γύρω του τα παιδιά του και τ’ αδέρφια του. Η Ελένη και ο Νικόλαος, οι βασιλόπαιδες Αλέξανδρος και Ελένη, ο γαμπρός του ο Μεγάλος Δούκας Γεώργιος Μιχαήλοβιτς της Ρωσίας, ο Ανδρέας και ο διάδοχος Γεώργιος. Ωωω! Ο διάδοχος κρύβει τον θείο του Χριστόφορο από τον οποίο φαίνονται μόνο τα …κατακόκκινα φτερά του λοφίου του που ανεμίζουν! Ο ρώσος Μεγάλος Δούκας φορά κοζάκικο αστραχάν καλπάκι, οι κυρίες είναι ντυμένες στα λευκά.

Η Βασίλισσα Όλγα πόζαρε για τον László με λευκό πένθος, την 6η/19η Απριλίου, ημέρα απονομής της στραταρχικής ράβδου στον γιο της. Πόζαρε πριν την τελετή; πόζαρε μετά; Μήπως ο László ήταν μέσα στην αίθουσα, παραδίπλα από τον Scott, και την ζωγράφισε τότε, έτσι που η εικόνα που βλέπουμε να είναι η εικόνα μιας συγκινημένης μητέρας που παρακολουθεί τον θρίαμβο του Βασιλιά-γιου της; Αν ο László είχε κρατήσει σημειώσεις, όπως έκανε πάντα για κάθε έργο του, σήμερα θα είχαμε την σωστή απάντηση και θα γνωρίζαμε όλες τις λεπτομέρειες. Όμως, κατά περίεργο τρόπο, δεν έχει καταγράψει καν αυτό το πορτραίτο!

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.
1. De László : His Life and Art, Duff Hart-Davis in collaboration with Caroline Corbeau-Parsons, Yale University Press, 2010.
2. Πολιτική Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος, Τόμος 3ος, Σπ. Β. Μαρκεζίνη, Πάπυρος, 1966.
3. Πολιτική Ιστορία της Συγχρόνου Ελλάδος, Τόμος 1ος, Σπ. Β. Μαρκεζίνη, Πάπυρος, 1973.
4. Αναμνήσεις της βασιλόπαιδος Μαρίας, Εκδόσεις «Άλφα» Ι.Μ.Σκαζίκη, Αθήναι, 1951.

Οι φωτογραφίες του πορτραίτου της Βασίλισσας Όλγας  και του πορτραίτου με το κάδρο του είναι του Matthew Hollow, copyright de László Foundation.

Φωτογραφίες του άρθρου από το προσωπικό αρχείο του κυρίου Παπακωνσταντίνου τον οποίο ευχαριστούμε θερμά για την συνεργασία.

Επεξεργασία φωτογραφίας εξωφύλλου: Ανδρέας Μέγκος