Τα Βασιλικά Φλάμουλα και οι Βυζαντινές σημαίες

Όλοι έχουμε ακούσει και διαβάσει για την ένδοξη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, όμως για τα σύμβολα της, τα εμβλήματα και τις σημαίες της λίγα είναι γνωστά, εκτός βέβαια από τον δικέφαλο αετό. Σήμερα κάνουμε μια ιστορική αναδρομή πίσω στα χρόνια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και σας παρουσιάζουμε τα βασιλικά φλάμουλα και τις σημαίες του Βυζαντίου. Στο τέλος του άρθρου αυτού υπάρχουν οι πηγές κειμένου και εικόνων που ξεκινούν χρονολογικά από τον ένατο αιώνα (9ος αι.).

Επιμέλεια: Ανδρέας Μέγκος

Σημείωση: H Βυζαντινή Αυτοκρατορία, Βυζάντιο ή Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, όπως είναι ο σωστός όρος, ήταν αυτοκρατορία με πρωτεύουσα την Κωνσταντινούπολη, διάδοχο κράτος του γεωγραφικού χώρου της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, με χρονικά όρια που ξεκινούν από τα εγκαίνια της Κωνσταντινούπολης στις 11 Μαΐου του 330 και φτάνουν ως την τελική της πτώση, την άλωση από τους Οθωμανούς, στις 29 Μαΐου του 1453. Η Αυτοκρατορία ονομαζόταν και ″Βασιλεία των Ρωμαίων″ – ″Ρωμανία″  και γι′ αυτό και οι πρόγονοι μας ονομάζονταν Ρωμιοί.

Βασιλικά Φλάμουλα…

Τα βασιλικά φλάμουλα είναι οι σημαίες του αυτοκράτορα των Ρωμαίων. Δώδεκα στον αριθμό (έξι ζεύγη ανά δύο ομοίων) εμφανίζονταν στις επίσημες τελετές, ενώ κατά τις εκστρατείες λαμβάνονταν από το στράτευμα σε αριθμό ανάλογο με το μέγεθος του βασιλικού εκστρατευτικού σώματος (συνήθως ένα ή δύο κατά την ύστερη περίοδο[1]). Σε αυτές θα πρέπει να προστεθεί το Διβέλλιον, προσωπική σημαία του αυτοκράτορα. Σε αντίθεση με τα υπόλοιπα φλάμουλα ήταν μονό, προηγείτο των υπολοίπων και το έφερε ο σκουτέριος μαζί με το βασιλικό σκουτάριο (ασπίδα).[2]

Παλαιότερα, όπως μας πληροφορεί ο Κωδινός [3], πίσω από κάθε φλάμουλο παρατάσσονταν 500 άνδρες, καθώς οι ″βασιλική σύνταξις″ έφτανε τους 6.000 στρατιώτες σε αριθμό. Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι η ″βασιλική σύνταξις″ του Κωδινού, δεν είναι άλλη από τα περίφημα ″Τάγματα″, τον επίλεκτο επαγγελματικό στρατό της Κωνσταντινούπολης.
Στα τέσσερα αρχικά Τάγματα (Σχολαί, Βίγλας, Εξκουβιτόρων, Νούμερων) προστέθηκαν αργότερα οι Ικανάτοι (810) [4] και οι Αθάνατοι (π.970), ενώ στη συνέχεια και άλλα σώματα. Ίσως λοιπόν, τα 6 διαφορετικά Βασιλικά Φλάμουλα να καθιερώθηκαν όταν τα Τάγματα ήταν 6 και η δύναμή τους 6.000 και κατά συνέπεια κάθε ένα άνηκε σε ξεχωριστό σώμα. Θα ήταν όμως παρακινδυνευμένο να επιχειρούσαμε οποιαδήποτε περαιτέρω ταύτιση συμβόλου-στρατιωτικής μονάδας.
(Πράγματι, ο John Haldon υπολογίζει τη δύναμη κάθε Τάγματος σε 1.000-1.500 άνδρες [5], ενώ ο Treadgold και άλλοι παλαιότερα ανέβαζαν αυτόν τον αριθμό σε 4.000 [6])

Τα σχέδια που ακολουθούν βασίζονται στην περιγραφή που μας παραθέτει ο Γεώργιος Κωδινός (Ψευδο-Κωδινός) στο έργο του «Τακτικόν περί των οφφικίων του Παλατίου Kωνσταντινουπόλεως και των οφφικίων της Μεγάλης Εκκλησίας» (De Officiis)
Το κείμενο γράφτηκε στα μέσα του 14ου αιώνα (μεταξύ 1347-1368) και μας δίνει μια λεπτομερή εικόνα της ρωμαϊκής αυλής κατά την ύστερη βυζαντινή περίοδο.

Αγίου Γεωργίου (4)

Απεικονίζεται ο άγιος έφιππος. Ο κόκκινος σταυρός του Αγίου Γεωργίου σε λευκό φόντο εμφανίζεται ως τμήμα της επίσημης Ρωμαϊκής σημαίας της «Αυτοκρατορίας της Κωνσταντινούπολης»  στο «Βιβλίο της γνώσης όλων των Βασιλείων», (Καστίλλη, 1350).

Δρακόντειο (5)

Ίσως αποτελούσε φλάμουλο των Εξκουβιτόρων, καθώς οι διοικητές των υπομονάδων τους ονομάζονταν δρακονάριοι σαν τους αρχαίους ρωμαίους σημαιοφόρους, αντί για κόμητες όπως στα άλλα Τάγματα

Στήλη (6)

Αυτοκράτωρ έφιππος, στήλη του Αυγουσταίου με άγαλμα του αυτοκράτορα Ιουστινιανού που φορά την «τούφα» (στέμμα από φτερά παγωνιού) στο κεφάλι, κρατά σφαίρα με σταυρό στο ένα χέρι, ενώ έχει το άλλο υψωμένο.

Το Διβέλλιον

Το διβέλλιον αποτελούσε προσωπικό φλάμουλο του αυτοκράτορα και πιθανότατα ετυμολογείται ως ″διπλή σημαία″ ( δύο+vellum (βήλλον) ). Με βάση την ετυμολογία του και τον κλασικό σταυρό με τα 4 πυρεκβόλα, σύμβολο του βασιλιά και κατ’επέκταση της αυτοκρατορίας, κατασκευάσθηκε η ανωτέρω εικόνα).

Η Βυζαντινή Σημαία – Δικέφαλος ή σταυρός;

Αν ρωτήσει κανείς δέκα τυχαίους ανθρώπους, πώς είναι η βυζαντινή σημαία, οι 9 από τους 10 που θα δώσουν μια απάντηση -αν όχι και οι δέκα- θα απαντήσουν η κίτρινη με το δικέφαλο αετό.
Είναι η σημαία που κυριαρχεί έξω από όλες σχεδόν της εκκλησίες και τα μοναστήρια της χώρας και έχει υιοθετηθεί ως σύμβολο από την εκκλησία της Ελλάδος.

Ποια είναι όμως η αλήθεια; Ήταν η σημαία με το δικέφαλο το επίσημο σύμβολο αυτοκρατορίας;

Τα σύμβολα της Αυτοκρατορίας ως το 1204…

Ως πρώτο σύμβολο μπορεί δικαίως να θεωρηθεί το λάβαρο που κατασκεύασε ο Κωνσταντίνος πριν από τη μάχη στη Μουλβία γέφυρα – Σταυρός με την επιγραφή «ΕΝ ΤΟΥΤΩ ΝΙΚΑ».
Εγκαινιάζεται έτσι η χριστιανική περίοδος του κράτους και ουσιαστικά η σταδιακή μεταστροφή της ″Ρωμαϊκής″ σε ″Βυζαντινή″ αυτοκρατορία.
Παρ′ ότι δεν καταγράφεται συγκεκριμένη σημαία της αυτοκρατορίας (με τη σύγχρονη έννοια) , ο σταυρός σε διάφορες παραλλαγές και κυρίως σε συνδυασμό με το ΧΡ έχει βρεθεί σε πλήθος ευρημάτων (ψηφιδωτά, γλυπτά, τοιχογραφίες). Παράλληλα δεν εγκαταλείφθηκε και ο κλασσικός ρωμαϊκός αυτοκρατορικός αετός η χρήση του οποίου φαίνεται να γνωρίζει κάποια αναβίωση κατά τη Μακεδονική δυναστεία (867-1054).

Μονόγραμμα ΧΡ, 5ος αι. μ.Χ, Μουσείο Πίο Κριστιάνο, Βατικανό

Αυτοκρατορικός αετός, 10ος αι.μ.Χ, ύφασμα,Οσέρ

Ο δικέφαλος αετός…

Ήταν όμως ο αετός αυτός το σύμβολο του Κράτους, προσωπικό έμβλημα ή κάτι άλλο;

Δικέφαλος αετός, 15ος αι., Άγιος Δημήτριος Μυστράς, και δεξιά το οικόσημο των Παλαιολόγων

Η σημαία της Αυτοκρατορίας σε πηγές και χειρόγραφα (1204-1453)…

Στις πηγές συναντούμε σποραδικές αναφορές, που αν και αποσπασματικές μας οδηγούν στην επίσημη σημαία της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας κατά την τελευταία της περίοδο.

• To «Βιβλίο όλων των Βασιλείων», που γράφθηκε στα 1350 και εξιστορεί τα ταξίδια ενός μοναχού από την Καστίλλη, είναι εικονογραφημένο με 130 σημαίες. Οι σημαίες 94,96,97,98 είναι όμοιες – χρυσός σταυρός και 4 πυρέκβολα σε κόκκινο φόντο – και σύμφωνα με το βιβλίο ανήκουν στους ″βασιλείς″ της Θεσσαλονίκης, της Ελλάδας (″της αληθινής Ελλάδας και της αυτοκρατορίας των Ελλήνων″ / ″la vera Grecia e el imperio de los Griegos″), του ″Lodomago″ (ή ″Recrea″ σε άλλη έκδοση, πιθανόν η Ηράκλεια του πόντου) και του ″Castelle″. Επίσης ως σύμβολο του ″βασιλιά της Κωνσταντινούπολης″ παρουσιάζεται παρόμοια σημαία που περιλαμβάνει και το σταυρό του Αγίου Γεωργίου.
• O «Kαταλανικός Άτλας», αποδίδεται στον Cresques Abraham, έναν από τους καλύτερους χαρτογράφους της εποχής, σχεδιάστηκε το 1375 και είναι ένας λεπτομερής χάρτης στον οποίο απεικονίζονται εκτός των άλλων οι σημαίες των κρατών. Στην Κωνσταντινούπολη, τη Θεσσαλονίκη και την Ηράκλεια του Πόντου εμφανίζεται να κυματίζει η τετραγράμματη σημαία με το σταυρό.
• Στο «Περί Οφφικίων του Παλατίου Κωνσταντινουπόλεως και των Οφφικίων της Μεγάλης Εκκλησίας» του Γεώργιου Κωδινού αναφέρεται σχετικά με το φλάμουλο του Μεγάλου Δουκός (ναυάρχου): ″και οι μεν εις τα έτερα (πλοία) ευρισκόμενοι άρχοντες ως κεφαλαί ιστώσι το σύνηθες βασιλικόν φλάμουλον ήτοι τον σταυρόν μετά πυρεκβόλων‘ ούτος δε ο μέγας δουξ την του βασιλέως στήλην ίστησιν έφιππον″. Με άλλα λόγια σε όλα τα πλοία εκτός του πλοίου του ναυάρχου κυμάτιζε το ″σύνηθες βασιλικό φλάμουλο″ που δεν ήταν άλλο από την πορφυρή σημαία με το χρυσό σταυρό και τα 4 Β.

Στηριζόμενοι λοιπόν στις πηγές μπορούμε να συνάγουμε το συμπέρασμα πως επίσημη σημαία της Αυτοκρατορίας κατά την ύστερη περίοδο, ή απλά η ″βυζαντινή σημαία″ δεν ήταν η κίτρινη με το δικέφαλο αετό…αλλά η κόκκινη/πορφυρή με το χρυσό ισοσκελή ελληνικό σταυρό και τα 4 Β (πυρέκβολα ή βήτα / Βασιλεύς – Βασιλέων – Βασιλεύων – Βασιλευόντων).

«Καταλανικός Χάρτης», λεπτομέρεια 1375

Ανάγλυφο από το κάστρο των Γκατιλούζι, 14ος αι., Χώρα Σαμοθράκης. Διακρίνονται τα οικόσημα των Παλαιολόγων και των βασσάλων τους, Γκατιλούζι.

«Η κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης», Γοδεφρείδου Βιλλεαρδουίνου, χειρ. του 1330

Σημαία του «βασιλιά της Κωνσταντινούπολης», Conoscimento de todos los reinos,1350. Δεξιά, η «κλασική βυζαντινή σημαία», μαύρος δικέφαλος σε κίτρινο φόντο.

Μαρμάρινο ανάγλυφο, σταυρός με πυρέκβολα, από τα θαλάσσια τείχη της Κωνσταντινούπολης.

• Share On Facebook
• Tweet It
• 
•